نسبت بین «تکبر» و «عدم عقل»
 

باسمه تعالی

يَا هِشَامُ إِنَّ الزَّرْعَ يَنْبُتُ فِي السَّهْلِ وَ لَا يَنْبُتُ فِي الصَّفَا فَكَذَلِكَ الْحِكْمَةُ تَعْمَرُ فِي قَلْبِ الْمُتَوَاضِعِ وَ لَا تَعْمَرُ فِي قَلْبِ الْمُتَكَبِّرِ الْجَبَّارِ لِأَنَّ اللَّهَ جَعَلَ التَّوَاضُعَ آلَةَ الْعَقْلِ وَ جَعَلَ التَّكَبُّرَ مِنْ آلَةِ الْجَهْلِ أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ مَنْ شَمَخَ إِلَى السَّقْفِ بِرَأْسِهِ شَجَّهُ وَ مَنْ خَفَضَ رَأْسَهُ اسْتَظَلَّ تَحْتَهُ وَ أَكَنَّهُ فَكَذَلِكَ مَنْ لَمْ يَتَوَاضَعْ لِلَّهِ خَفَضَهُ اللَّهُ وَ مَنْ تَوَاضَعَ لِلَّهِ رَفَعَه‏

ای هشام! كشت در دشت مى‏رويد نه بر روى سنگ؛ حكمت نيز چنين است و در قلب متواضع شكوفان مى‏شود نه در قلب متكبر جبّار. زیرا خداوند تواضع را ابزار عقل و تکبّر را ابزار جهل قرار داده. آيا نمى‏دانيد كه هر كس سرش را به سقف بالا برد زخمناك مى‏شود، و هر كس سرش را از سقف پايينتر آورد در سايه آن قرار مى‏گيرد و سر پناه مى‏يابد؛ و چنين است كسى كه در برابر خدا سر فرود نياورد، كه خدا سرش را پايين خواهد آورد، و هر كه براى خدا تواضع كند خدا او را سر بلند خواهد ساخت‏.

1- خداوند فرمود: يَا إِبْلِيسُ مَا مَنَعَكَ أَن تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنتَ مِنَ الْعَالِينَ • قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِّنْهُ خَلَقْتَنِي مِن نَّارٍ وَخَلَقْتَهُ مِن طِينٍ • قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّكَ رَجِيمٌ؛
اى ابليس! چه چيز مانع تو شد كه بر مخلوقى كه با قدرت خود او را آفريدم سجده كنى؟! آيا تكبّر كردى يا از برترين‌ها بودى؟! (برتر از اين‌كه فرمان سجود به تو داده شود!) گفت: من از او بهترم؛ مرا از آتش آفريده‌اى و او را از گِل. فرمود: از آن مقامات خارج شو، كه تو از درگاه من رانده شده‌اى!»

2- رسول خدا«صلوات‌الله‌علیه‌وآله» می‌‌فرمایند: «يا أبا ذَرٍّ، مَن ماتَ وفي قَلبِهِ مِثقالُ ذَرَّةٍ مِن كِبرٍ لم يَجِدْ رائحَةَ الجَنَّةِ إلّا أن يَتوبَ قبلَ ذلكَ،» اى ابوذر! هر كس بميرد و در دلش ذرّه اى تكبّر باشد، بوى بهشت را استشمام نمى كند مگر اين كه پيشتر توبه كند.
3- قال أمیرالمؤمنین علی«علیه‌السلام»: «إيّاكَ و الكِبرَ ؛ فإنّهُ أعظَمُ الذُّنوبِ وَ أَلْأَمُ الْعُيُوب‏،» و هُو حِليَةُ إبليسَ.. زنهار از تكبّر كه آن بزرگترين گناه و نكوهيده ترين عيبهاست و زيور ابليس است.

4- خداوند می‌فرماید: «وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا.» و بندگان خاص خدای رحمان آنان هستند که بر روی زمین به تواضع و فروتنی راه روند و هرگاه مردم جاهل به آنها خطاب (و عتابی) کنند با سلامت نفس (و زبان خوش) جواب دهند.

5- به گفته جناب مولوی:  
زلت آدم ز اشکم بود و باه        وآن ابلیس از تکبر بود و جاه
لاجرم او زود استغفار کرد       وآن لعین از توبه استکبار کرد

6- جمله خشم از کبر خیزد از تکبر پاک شو         گر نخواهی کبر را رو بی‌تکبر خاک شو
خشم هرگز برنخیزد جز ز کبر و ما و من           هر دو را چون نردبان زیر آر و بر افلاک شو

7- امام علی«علیه‌السلام» می‏فرمایند: از رفتار خداوند با ابلیس پند بگیر، زیرا عمل طولانی و تلاش پیگیر او را نادیده گرفت او شش هزار سال است که معلوم نیست از سالهای دنیا بوده یا آخرت، خداوند را عبادت کرده بود.

8- حضرت علی«علیه‌السلام» می‌فرمایند: «فَاعْتَبِرُوا بِمَا کَانَ مِنْ فِعْلِ اللَّهِ بِإِبْلِیسَ إِذْ أَحْبَطَ عَمَلَهُ الطَّوِیلَ وَ جَهْدَهُ الْجَهِیدَ -وَ کَانَ قَدْ عَبَدَ اللَّهَ سِتَّةَ آلَافِ سَنَةٍ لَا یُدْرَی أَ مِنْ سِنِی الدُّنْیَا أَمْ مِنْ سِنِی الْآخِرَةِ- عَنْ کِبْرِ سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ»
پس، از آنچه خدا به شيطان كرد پند گيريد، كه كردار دراز مدّت او را باطل گرداند و كوشش فراوان او بى‏ثمر ماند. او شش هزار سال با پرستش خدا زيست از ساليان دنيا يا آخرت- دانسته نيست- امّا با ساعتى كه تكبّر كرد خدايش از بهشت بيرون آورد.
و در این رابطه است که جناب مولوی می‌فرماید:
ﮔﺮ ﺗﻮ ﺧﻮﺍﻫﯽ ﺣﺮّﯼ ﻭ ﺁﺯﺍﺩﮔﯽ        ﺑﻨﺪﮔﯽ ﮐﻦ ﺑﻨﺪﮔﯽ ﮐﻦ ﺑﻨﺪﮔﯽ
ﺍﺯ ﺧﻮﺩﯼ ﺑﮕﺬﺭ ﮐﻪ ﺗﺎ ﯾﺎﺑﯽ ﺧﺪﺍ         ﻓﺎﻧﯽ ﺣﻖ ﺷﻮ ﮐﻪ ﺗﺎ ﯾﺎﺑﯽ ﺑﻘﺎ
آری!      فروتنی است دلیل رسیدگان کمال    که چون سوار به منزل رسد پیاده شود

والسلام