شرح غزل پنجاه و چهارم

بسم الله الرحمن الرحیم

           خَمِ زلف تو  دام كفر و دين است          

 ز كارستان او يك شِمه اين است‏

****

            جمالت معجزِ حُسن    است،   ليكن            

حديث   غمزه ‏ات  سحر  مبين است‏

-----

           ز چشم شوخ تو جان کی توان  برد           

 كه  دايم   با  كمان اندر كمين است‏

-----

           بر آن چشم سيه   صد آفرين    باد            

كه  در مردم‏كُشى سحرآفرين است‏

-----

            عجب علمي است علم هيئت عشق           

 كه چرخ هشتمش هفتم زمين است‏

-----

            تو پندارى كه بدگو رفت و جان برد            

حسابش    با كرام‏ الكاتبين   است‏

****

            مشو  حافظ ز   کید زلف‌اش   ايمن           

 كه دل برد و كنون در بند دين است‏

==========================

            خَمِ زلف  تو دام كفر و دين است            

ز كارستان او يك شِمه اين است‏

 با توجه به این‌که زلف در اصطلاح، اشاره است به تجلّیِ انوار الهی یعنی انوار معشوق ازلی؛ جناب حافظ در خطاب به محبوب خود اظهار می‌دارد: تجلیّات تو دامی است که یا انسان را در بندِ کفر می‌اندازد و یا در بندِ «دین». و در مصرع بعد در ادامه می‌گوید: آن معشوق کارهای زیادی می‌کند و این هم شمه‌ای از آن کارها است که انسان را به راه کفر و یا راه ایمان می‌برد.

مهم آن است که انسان با چه نگاهی به عالم بنگرد، اگر عالم را آینه‌ی نمایش حق بنگریم، به دامِ «دین» می‌افتیم و دربندِ بندگی قرار می‌گیریم، ولی اگر آن کثرات را مستقل ببینیم، در دامِ کفر خواهیم افتاد. اساساً انتخاب کفر و ایمان به نوع نگاه انسان بستگی دارد و این‌که به هستی چگونه می‌نگرد و چگونه تفکر می‌کند.

یا در شرح آن بیت بگو: اين تجلّى که از حضرت محبوبدر آن  به ظهور می‌آید، مجمع الاضداد است؛ زيرا جميع اشياى متضادّه، مثل مرگ و حیات و گمراهی و هدايت و كفر و دين، همه از اوست. 

خَمِ زلف، اشاره است به اَسرار زلف؛ و اسرار زلف يعنى اسرار تجلّى که عبارت است از تقاضاى صفات متضادّه. چنانچه صفتِ «الهادى»، تقاضاى مظاهر مهتدى می‌کند و صفتِ «المضلّ»، تقاضاى مظاهر ضالّه می‌نماید؛ و لهذا اين تجلّى را دام كفر و دين، يعنى مجمع الاضداد گفته. از كارستان و صنعت‏كارى آن زلف، يك شمّه اين است كه كفر و دين را در يك دام كشيده؛ زيرا صدهزار اضداد را كه من‏جمله آن كفر و دين است، جمع نموده و در دام كشيده است و چه خوش است آن توحیدی که اساساً بتواند در نظر به حضرت محبوب، همه‌ی آن صفات را یک‌جا بنگرد و در هر حال او مدّ نظرش باشد به همان معنایی که او هم «اول» است و هم «آخر» و هم «ظاهر» و هم «باطن».

حقیقتاً این زُلف چه زلفی است که انسان را در دامِ کفر و دین می‌اندازد؟ و این چه کفری است که با تجلیاتِ او حاصل می‌شود؟ شاید در آخرین بیت بتوان از این کفر، معنای دیگری را غیر از کفرِ نسبت به حقیقت متذکر شد. 

==========================

            جمالت   معجزِ حُسن است، ليكن          

  حديث غمزه‏ ات سحر مبين است‏

در راستای ثناگویی و معاشقه با او می‌گوید: آن‌گاه که جمال تو خود را بنمایاند و در مظاهر تجلی کند، آن‌چنان آن جمال زیبا است که معجزه‌ای از حُسن روی داده است و دیگر بالاتر از آن متصور نیست و نیز حدیث غمزه‌ی تو سحری است آشکار و انسان را تماماً مسحور خود می‌کند و انسان را از خود بی‌خود می‌نماید.

غمزه؛ در اصطلاح، نور جلال را گویند. چون در بیت بالا گفت که خم زلف تو، دامِ کفر و دین است. در این بیت از صفات متقابله‌ی الهی می‌گوید. یعنی صفات جمالی که به جهت حُسن‌اش جذب می‌کند و صفات جلالی که همچون غمزه دفع می‌نماید، در صفات جمالیه‌ی او، نیکویی را به حدّ معجزه و نهایت رسانیده و در صفات جلالیه‌ خود را پس می‌کشد و از هیبت آن، انسان مسحور او می‌شود.

==========================

            ز چشم شوخ تو جان کی توان برد           

 كه   دايم  با كمان اندر كمين است‏

از چشم شوخ و راهزن تو چگونه می‌توان جان سالم به در برد، زیرا دائماً با کمان اندر کمین است و با کمانی که در دست دارد در کمین نشسته و امکان نجات از آن چشم شوخ را از من گرفته، طوری دل را می‌ربایی که امکان نجات از آن محال خواهد بود. این است قصّه‌ی استقرار در عشق تو.

==========================

            بر   آن چشم سيه  صد آفرين باد            

كه در مردم‏كُشى سحرآفرين است‏

صد آفرین بر آن چشم سیاه که در کشتن مردم سحر می‌آفریند، وقتی مردمان توانستند محبوب ازلی خود را بیابند و شیفتگی نسبت به آن محبوب را پیشه‌ی خود کنند، در آن حال است که محبوب و معشوق، عاشق را به سوی خود فرا می‌خواند و دوگانگی بین عاشق و معشوق از میان برمی‌خیزد.

==========================

            عجب علمي است علم هيئت عشق           

 كه چرخ هشتمش هفتم زمين است‏

هیئت عشق عجب علمی است، مثل علم هیئت که باید در آن راز ستارگان و گردش افلاک را معلوم کرد، راز هیئت عشق را هم باید آموخت، با این تفاوت که در علم هیئت هفت چرخ و هفت فلک مطرح است، ولی در علم هیئت عشق، چرخ هشتمش، زمین هفتم است و در همین زمین هفتم جمیع اسرار بر عاشق منکشف می‌گردد، به جهت شدت محبت، به همان معنایی که صاحب «مرصادالعباد» در وصف المحبّین می‌گوید: «اجسامهم ارضية، قلوبهم سماوية وَ ارواحهم عَرشية»[1] عجب علمی است، علم هیئت عشق که چرخ هشتم، پیش او هفتم زمین است؛ یعنی در پایِ آن افتاده‌ است.

==========================

            تو  پندارى كه بدگو رفت و جان برد         

   حسابش    با     كرام ‏الكاتبين  است‏

گمان می‌کنی آن‌کس که منکر عشق است و از آن بد می‌گوید، جان سالم به در برد و به عافیت رسید؟ هرگز چنین نیست. کسی که با عالم عشق سرِ ناسازگاری داشته باشد و آن را انکار کند به عاقبت سوئی گرفتار می‌شود و حساب آن بدگویی‌هایش با کرام‌الکاتبین است و در صحیفه‌ی اعمال او این انکارها ثبت خواهد شد. زیرا موضوع مهم عشق را که معنای زندگی است، از زیست‌جهانیِ انسان‌ها به حاشیه برده و بشریت را به بهانه‌‌هایی گرفتار زندگی خشک و بی‌روح کرده است.

==========================

            مشو   حافظ    ز کید زلف‌اش ايمن            

كه دل برد و كنون در بند دين است‏

ای حافظ! از کید زلف او و از تجلیات او که دام کفر و دین است، ایمن مباش که نه‌تنها دل ما را برده و ما را از خود بی‌خود کرده، اکنون در صدد است تا دین ما را هم ببرد و ماوراء دوگانگیِ بین ما و محبوب و ماوراء دوگانگی بین شاهد و مشهود و ماوراء عبادت او به طمع بهشت‌اش، ما را از خود کرده تا با چشم او بنگریم و با فهم او، خود را فهم کنیم که این اوج نتیجه‌ی سلوک است.

والسلام                       

[1] - صاحب مرصاد العباد، در توصيف محبّان گفت: «كالبد آن‌ها زمينى، دل‌هاى آن‌ها آسمانى، و جان‌هاى آن‌ها عرشى است.»