آفات «عُجب» از ديدگاه قرآن و روايات

بسم الله الرّحمن الرّحیم

يَا هِشَامُ: «أَفْضَلُ مَا تَقَرَّبَ بِهِ الْعَبْدُ إِلَى اللَّهِ بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ بِهِ الصَّلَاةُ وَ بِرُّ الْوَالِدَيْنِ وَ تَرْكُ الْحَسَدِ وَ الْعُجْبِ وَ الْفَخْرِ.»

1- در رابطه با آفات عُجْبِ همین بس که امام صادق«علیه‌السلام» فرموده اند: إِنَّ اللَّهَ عَلِمَ أَنَّ الذَّنْبَ خَيْرٌ لِلْمُؤْمِنِ مِنَ الْعُجْبِ وَ لَوْ لَا ذَلِكَ مَا ابْتُلِيَ مُؤْمِنٌ بِذَنْبٍ أَبَدا. راستى خدا مى‏داند كه گناه براى مؤمن بهتر است از عُجب و خودبينى، و اگر چنين نبود هرگز شخص مؤمن به گنهكارى گرفتار نمى‏شد.

2- امام علي«علیه‌السلام» در بخشی از نامه 31 نهج البلاغه به فرزندشان امام حسن مجتبى«علیه‌السلام» مى‌فرمايند: فرزندم بدان كه خودپسندى و غرور، ضد راستى و درست انديشى، و آفت عقل هاست)؛ «وَ اعْلَمْ أَنَّ الْإِعْجَابَ ضِدُّ الصَّوَابِ، وَ آفَةُ الْأَلْبَابِ».
اشاره به اينكه انسانِ خودپسند، حقايق را درباره خويش و ديگران درك نمى كند و اين صفت زشت، حجابى بر عقل او مى افكند تا آنجا كه عيوب خويش را صفات برجسته، و نقص ها را كمال مى بيند

3- عالم ربانى ملا احمد نراقى گوید: «عُجب، گناهى است که تخم آن کفر و زمین آن نفاق و آب آن فساد و شاخه‏هاى آن جهل و نادانى و برگ آن ضلالت و گمراهى و میوه آن لعنت و مخلّد بودن در آتش جهنم است.»

4-  امام خمینى«رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» در این باره مى‏فرمایند: عُجب و خودپسندى مراحلى دارد مرحله اولش این است که انسان به خاطر ویژگى که دارد بر خدا منّت مى‏گذارد و در مرحله بعدى خود را از اولیاى خدا مى‏پندارد و خویشتن را در ردیف مقرّبین مى‏داند و در مرحله سوم خود را شایسته پاداش الهى مى‏داند و در مرحله بعدى خود را از دیگران بهتر و بقیه را ناچیز و ناقص مى‏شمارد.

5- امام على«علیه‌السلام» مى‏فرمایند: «الْعُجْبُ رَأْسُ الْجَهْل‏»، اساس نادانى انسان همان خودپسندى اوست و یا «العُجبُ يُفسِدُ العَقلَ»، خودپسندى عقل آدمى را فاسد مى‏کند. «الِاعْجابُ يَمْنَعُ الِازْدِياد» خودپسندى مانع فزونى است. «مَنْ دَخَلَهُ الْعُجْبُ هَلَك‏»، هر كه را عجب فراگيرد هلاك شود.

6- حضرت صادق«علیه‌السلام» فرموده‏اند: «لا جَهْلَ أَضَرُّ مِنَ الْعُجْب‏»، جهل و نادانى با ضررتر از عجب نیست.

7- سخن معروف فرعون که مى‏گفت «أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى» من خداى اعلى شما هستم و یا مى‏گفت «وَقَدْ أَفْلَحَ الْيَوْمَ مَنِ اسْتَعْلَى» هر کس خوى استکبارى بیشترى دارد پیروز و برنده است، دلیلى جز روحیاتى برخاسته از ْعُجْب نیست.

8- امام على«علیه‌السلام» در نامه خود به مالک اشتر مى‏فرماید: « وَ إِيَّاكَ وَ الْإِعْجَابَ بِنَفْسِكَ وَ الثِّقَةَ بِمَا يُعْجِبُكَ مِنْهَا وَ حُبَ‏ الْإِطْرَاء...» مبادا هرگز دچار خودپسندى گردى و به خوبی‌هاى خود اطمینان کنى و ستایش را دوست داشته باشى که این‌ها همه از بهترین فرصت‌هاى شیطان براى هجوم آوردن به تو است و کردار نیک نیکوکاران را نابود مى‏کند.

9- از حضرت باقر«علیه‌السلام» روایت شده است که فرمودند: دو نفر داخل مسجد شدند، یکى عابد، دیگرى فاسق و چون از مسجد بیرون رفتند فاسق از جمله صدیقان بود و عابد از جمله فاسقان! و دلیلش این بود که عابد داخل مسجد شد و به عبادت خود مى‏بالید و در این فکر بود، امّا فاسق در فکر پشیمانى از گناه و استغفار بود.

گنهکار اندیشناک از خداى                              بسى بهتر از عابد خودنماى
که آن را جگر خون شد از سوز درد                  که این تکیه بر طاعت خویش کرد
ندانست در بارگاه غنى                                   سرافکندگى به ز کبر و منى
بر این آستان عجز و مسکینی‌ات                       بِه از طاعت و خویشتن بینى است

10- حضرت على«علیه‌السلام» در درمان عجب مى‏فرمایند: «وَ لَوْ فَكَّرُوا فِي عَظِيمِ الْقُدْرَةِ وَ جَسِيمِ النِّعْمَةِ لَرَجَعُوا إِلَى الطَّرِيقِ وَ خَافُوا عَذَابَ الْحَرِيقِ» اگر مردم در عظمت قدرت خدا و بزرگى نعمت‏هاى او مى‏اندیشیدند به راه راست باز مى‏گشتند و از آتش سوزان مى‏ترسیدند.

11- در آيه 8 سوره «فاطر» مى‌خوانيم: «أَفَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدي مَنْ يَشاءُ فَلَا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَراتٍ إِنَّ اللهَ عَليمٌ بِما يَصْنَعُونَ»؛ آيا كسى كه زشتى عملش [بر اثر عُجب و خودپسندى و هواى نفس] براى او آراسته شده و آن را زيبا مى‌بيند [همانند كسى است كه واقع را مى‌يابد]؟! خداوند هر كس را بخواهد [و سزاوار باشد] گمراه مى‌سازد و هركس را بخواهد [و شايسته ببيند] هدايت مى‌كند پس جانت به سبب تأسف بر آنان از دست نرود؛ خداوند به آنچه انجام مى‌دهند داناست).

12- عُجب، باعث فراموشی گناهان می‌شود یا این‌که گناهان خود را آمرزیده تصور می‌کند.

13- در دعای مکارم الاخلاق از حضرت سجاد«علیه‌السلام»  داریم که «و عَبِّدني لَكَ و لا تُفسِد عِبادَتي‌ بِالعُجب‌»، خدایا! من را به عبادت خودت وادار و کاری کن عبادتم، با عجب و خودپسندی فاسد نشود.

14- در تفاوت عجب با کبر هست که: در عُجب هيچ گونه مقايسه‏ اى با ديگرى نمى‏ شود؛ ولى در تكبّر حتماً خود را با ديگرى مقايسه مى‏ كند و برتر از او مى ‏بيند.

15- از رسول خدا«صلوات‌‌الله‌علیه‌وآله» داریم: «لا وَحْشَةَ أَوْحَشُ مِنَ الْعُجْب‏»، نيست وحشتى وحشت‌دارتر از عجب. و نیز آن حضرت می‌فرمایند: یا علی! «وَ لا وَحْدَةَ أَوْحَشُ مِنَ الْعُجْبِ»، و هيچ تنهايى وحشتناک تر از عجب نیست.

16- امام باقر«علیه‌السلام» می فرمایند: «وَ سُدَّ سَبِيلَ الْعُجْبِ بِمَعْرِفَةِ النَّفْس‏»، و راه عجب را با معرفت نفس بر خود ببند. با آزادی از عجب می‌یابیم راه خدا را که در این روزها، آن راهْ وفاداری به راهِ حضرت امام خمینی«رضوان‌الله‌تعالی‌علیه» است با شرکتی اصیل در انتخابات در پیش رو.

و.السلام