زمان شناسی و نظر به فطرت تاریخی ما در انقلاب اسلامی

باسمه تعالی

زمان‌شناسی در آیات و روایات

1- بدون درک زمانه، هيچ قدمي به سوي آينده‌ خود نمي‌توان برداشت و رخداد انقلاب اسلامی در اين تاريخ، همان  زماني است که مي‌توانيم با قرارگرفتن در آن، سرنوشت خود را از بند غرب آزاد کنيم و تاريخ پايان‌يافتگي غرب را نشان دهيم که همان تاريخِ سست‌شدن عهد انسان با سکولاريته و اقامه‌ رابطه‌ انسان با خداست.
با رخداد انقلاب تعرّض انسان به اومانيسم که همان تقليل گوهر آدمي است، شروع شده است و چيزي در انسانِ اين تاريخ رخ داده و بر هستي او حاکم گرديده که ديگر نمي‌تواند در تاريخي زندگي کند که قوام آن را اومانيسم شکل داده باشد.

2- ما همان‌طور که در سنن الهي قرار داريم، اگر از حضور خود در آن سنن آگاه شويم راهِ آينده نسبت به آن سنن در مقابل ما گشوده مي‌شود. به همين معنا ما در تاريخي هستيم که رخداد انقلاب به صورتي خاص ظهور کرده که اگر از حضور خود در اين رخداد آگاه شويم، راهِ آينده‌ تاريخ ما در مقابل ما گشوده خواهد شد و ديگر در توهّمات بشرِ غرب‌زده قدم نخواهيم زد.

اهل‌البيت و زمان‌شناسي
 3- اميرالمؤمنين در آخر خطبه‌ 190 مي‌فرمايند : «فَإِنَّ لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ مُدَّةً وَ أَجَلاً»  براي هر چيزي مدت و سرآمدي است.
مشکل بشر به خودي خود اين است که فکر مي‌کند هر کاري را هر وقت مي‌تواند انجام دهد و هر برنامه‌اي در هر موقعيتي عملي است. ديروز با تکيه بر دست و شمشير خود و امروز با تکيه بر تکنولوژي مي‌خواهد بدون توجه به زيرساخت‌هاي فرهنگي و شرايط تاريخي، برنامه‌هاي خود را تحقق بخشد. حضرت تذکر مي‌دهند: «وَ لَا تَسْتَعْجِلُوا بِمَا لَمْ يُعَجِّلْهُ اللَّهُ لَكُمْ»  در انجام کاري که خداوند شرايط آن را فراهم نکرده شتاب مکن. زيرا مقلب القلوب خداوند است، وقتي خداوند جهت قلب‌ها را به سوي موضوعي نينداخته، تلاش ساير انسان‌ها در تحقق آن بي‌نتيجه است و البته اين به معني سلب مسئوليت از انسان‌ها نيست بلکه تذکر به انسان‌ها است که متوجه باشند مسئوليت امروزشان چيست و بيشتر به مقدمات کاري بپردازند که در نهايت منجر به اهداف مهم مي‌گردد.

4- حضرت صادق«علیه‌السلام» وقتي سَهل بن حسن خراساني اصرار دارد که با ضعفي که در امويان ايجاد شده اقدام به ايجاد حکومت کنند مي‌فرمايند: «نَحْنُ أَعْلَمُ بِالْوَقْت»  ما داناترين افراد به وقت هستيم.

نقش روح زمانه
5- حضرت اميرالمؤمنين به امام حسن«علیهماالسلام» مي‌فرمايند: «إِذَا تَغَيَّرَ السُّلْطَانُ تَغَيَّرَ الزَّمَانُ» چون روح حاکم بر زمانه تغيير کند، زمانه دگرگون شود.

6- در روايات ائمه دين در مورد متفاوت بودن روح زمان نکات دقيقي مطرح است، از جمله از امام هادي«علیه‌السلام» داريم که حضرت فرمودند: هرگاه زماني باشد كه عدل، بر جور غلبه كند، حرام است كه گمان بد به اَحدي ببري تا آن‌كه علم پيدا كني به بدي او، و هرگاه زماني باشد كه ظلم بر عدل غلبه كند، شايسته نيست بر اَحدي كه گمان خوبي برد به اَحدي تا آن‌كه خوبي را از او ببيند.

7- در راستاي موضوع تغيير روح زمانه امام باقر«علیه‌السلام» سخني دارند مبني بر اين‌كه هر زمان اقتضائات خود را دارد و به حمران که تأکيد داشته امام در مقابل حاکمان جور قيام کنند، مي‌فرمايند: اين زمان، زماني نيست كه امام حق بتواند ظهور كند و سپس داستاني را اين‌طور نقل مي‌فرمايند: «به‌درستي‌که شخصي از علماء در زمان سابق بود و پسري داشت که در علم پدر رغبت نمي‌نمود و از او سؤال نمي‌کرد ولي آن عالم همسايه‌اي داشت که مي‌آمد و از او سؤال مي‌کرد و علم از او اخذ مي‌نمود، پس چون وقت مرگ آن مرد عالم رسيد فرزند خود را طلبيد و به او گفت: اي فرزندم! تو از علم من چيزي اخذ نکردي و به آن رغبت ننمودي و از من چيزي نپرسيدي ولي مرا همسايه‌ايست که از من سؤال مي‌کرد و علم مرا اخذ مي‌نمود و حفظ مي‌کرد، اگر تو را به علم من احتياج شود به نزد همسايه‌ من برو. و آن همسايه را به او شناسانيد. پس آن عالِم به رحمت ايزدي واصل شد. پس پادشاهِ آن زمان خوابي ديد و از براي تعبير خواب سؤال کرد از احوال آن عالم، گفتند فوت شد، پرسيد که آيا از او فرزندي مانده است؟ گفتند بلي پسري از او مانده است. پس آن پسر را طلبيد چون ملازم پادشاه به طلب او آمد گفت والله نمي‌دانم که پادشاه از براي چه مرا مي‌خواهد و من علمي ندارم و اگر از من سؤالي کند رسوا خواهم شد، پس در اين حال وصيت پدرش به‌يادش آمد و رفت به خانه‌ي آن شخص که از پدرش علم آموخته بود. گفت؛ پادشاه مرا طلبيده است و نمي‌دانم که از براي چه مطلب مرا خواسته است و پدرم مرا امر کرده است که اگر به علمي محتاج شوم به نزد تو بيايم. آن مرد گفت من مي‌دانم پادشاه تو را از براي چه کار طلبيده است اگر تو را خبر دهم آنچه از براي تو حاصل شود ميان من و خود قسمت خواهي کرد؟ گفت بلي، پس او را سوگند داد و نوشته‌اي در اين باب از او گرفت که وفا کند به آنچه شرط کرده است. پس گفت که پادشاه خوابي ديده است و ترا طلبيده تا از تو بپرسد اين زمان چه زمان است، تو در جواب بگو که زمان گرگ است. چون پسر به مجلس پادشاه رفت، پرسيد: من تو را از براي چه مطلب طلبيده‌ام؟ گفت مرا طلبيده‌اي از براي خوابي که ديده‌اي که اين زمان چه زمان است، پادشاه گفت راست گفتي، بگو اين زمان چه زمان است؟ گفت زمان گرگ است. پادشاه امر کرد جايزه‌اي به او دادند، جايزه را گرفت و به خانه برگشت ولي به شرط خود وفا نکرد و حصّه‌اي از آن جايزه به آن ‌شخص عالم نداد. پيش خود گفت شايد پيش از اين که اين مال را تمام کنم بميرم و بار ديگر محتاج نشوم که از آن مرد سؤال کنم، پس چون مدّتي از اين بگذشت پادشاه خواب ديگري ديد، و آن پسر را طلبيد، با طلبيدن پادشاه، او نسبت به عهدي که وفا نکرده بود پشيمان شد، با خود گفت من علمي ندارم که به نزد پادشاه روم، از طرفي چگونه به نزد آن عالم بروم و از او سؤال کنم و حال آن‌که با او مکر کردم و وفا به عهد او نکردم، به هرحال بار ديگر مي‌روم به نزد او و از او عذر مي‌خواهم و سوگند مي‌خورم که در اين مرتبه وفا کنم شايد که از علم خود در اين مورد مرا تعليم کند، پس نزد آن عالم آمد و گفت کردم آنچه کردم و وفا به پيمان تو نکردم و آنچه در نزد من بود همه پراکنده شده است و چيزي در دست نمانده است و اکنون به تو محتاج شده‌ام، تو را به خدا سوگند مي‌دهم که مرا محروم مکن و پيمان مي‌کنم با تو و سوگند مي‌خورم که آنچه در اين مرتبه به دست من آيد ميان تو و خود قسمت کنم، هم‌اکنون نيز پادشاه مرا طلبيده است و نمي‌دانم که از براي چه چيز مي‌خواهد از من سؤال نمايد. عالِم بار ديگر با او شرط کرد و سپس گفت تو را طلبيده است که باز از خوابي که ديده است از تو سؤال کند که اين زمان چه زماني است؟ بگو زمان گوسفند است. پس چون به مجلس پادشاه داخل شد، از او پرسيد از براي چه کار تو را طلبيده‌ام؟ گفت خوابي ديده‌اي و مي‌خواهي که از من سؤال کني که چه زمان است؟ پادشاه گفت راست گفتي، اکنون بگو چه زمان است؟ گفت زمان گوسفند است. پادشاه فرمود تا صِلَه به او دادند. ولي چون به خانه برگشت متردد شد که آيا به عهد خود با آن عالم وفا کند يا مکر کند و چيزي به او ندهد، بعد از تفکر بسيار گفت شايد من بعد از اين محتاج به او نشوم تصميم گرفت به عهد خود وفا نکند. اتفاقاً بعد از مدتي دوباره پادشاه او را طلبيد. او از خيانت خود بسيار نادم شد و گفت بعد از دو مرتبه خيانت ديگر چگونه به نزد آن عالم بروم، خودم هم علمي ندارم تا جواب پادشاه را بگويم. باز رأيش بر آن قرار گرفت که به نزد آن عالم برود، پس چون به خدمت او رسيد او را به خدا سوگند داد و التماس کرد که باز تعليم او بکند و گفت در اين مرتبه وفا خواهم کرد و ديگر مکر نخواهم نمود، بر من رحم کن و مرا بدين ‌حال مگذار. آن عالِم پيمان و نوشته‌اي از او گرفت و گفت باز تو را طلبيده است تا سؤال کند از خوابي که ديده است که اين زمان چه زمان است، بگو زمان ترازو است. چون به مجلس پادشاه رفت از او پرسيد که براي چه کار تو را طلبيده‌ام؟ گفت مرا طلبيده‌اي براي خوابي که ديده‌اي و مي‌خواهي بپرسي که اين زمان چه زمان است؟ گفت راست گفتي. اکنون بگو چه زمان است؟ گفت زمان ترازو است. پس امر کرد که صله به او دادند، آن جايزه‌ها را به نزد عالِم آورد و در پيش او گذاشت و گفت اين مجموع آن چيزي است که براي من حاصل شده است و آورده‌ام که ميان خود و من قسمت نمايي. عالِم گفت: زمان اول چون زمان گرگ بود تو از گرگان بودي لهذا در همان اول مرتبه عزم کردي که به عهد خود وفا نکني، و در زمان دوم چون زمان گوسفند بود گوسفند عزم مي‌کند کاري بکند و نمي‌کند تو نيز اراده کردي که وفا کني و نکردي، و اين زمان چون زمان ترازو است و ترازو کارش وفا کردن به حق است تو نيز وفا به عهد کردي، مال خود را بردار که مرا احتياجي به آن نيست.»  

8- همچنين در رابطه با روح منفي بعضي از زمان‌ها حضرت اميرالمؤمنين در خطبه سي و دوم نهج‌البلاغه مي‌فرمايند: «أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا قَدْ أَصْبَحْنَا فِي دَهْرٍ عَنُودٍ وَ زَمَنٍ كَنُودٍ يُعَدُّ فِيهِ الْمُحْسِنُ مُسِيئاً وَ يَزْدَادُ الظَّالِمُ فِيهِ عُتُوّاً لَا نَنْتَفِعُ بِمَا عَلِمْنَا وَ لَا نَسْأَلُ عَمَّا جَهِلْنَا وَ لَا نَتَخَوَّفُ قَارِعَةً حَتَّى تَحُلَّ بِنَا» مردم! ما در روزگارى به سر مى‏بريم ، ستيزنده و ستمكار و زمانه‏اى ناسپاس، كه نيكوكار در آن بدكردار به شمار آيد و جفا پيشه در آن سركشى افزايد. از آنچه دانستيم سود نمى‏بريم، و آنچه را نمى‏دانيم نمى‏پرسيم و از بلايى، تا بر سرمان نيامده، نمى‏ترسيم.‏

9- حضرت علي«علیه‌السلام» در رابطه با شناخت زمان و زمانه مي‌فرمايند: «أَعْرَفُ النَّاسِ بِالزَّمَانِ مَنْ لَمْ يَتَعَجَّبْ مِنْ أَحْدَاثِه‏»  داناترين مردم به زمان كسى است كه از تحوّلات آن دچار شگفتى نشود و خويشتن را نبازد.
حضرت روشن مي‌کنند چنانچه انسان زمانه‌ خود را بشناسد مي‌داند مقتضاي آن زمان چه رويدادهايي خواهد بود و لذا پديدآمدن رويدادهايي که ممکن است براي سايرين غير منتظره باشد، براي او غير منتظره نيست تا دچار شگفتي و تعجب شود.

10 امام صادق«علیه‌السلام» مي‌فرمايند: «قَالَ فِي حِكْمَةِ آلِ دَاوُدَ عَلَى الْعَاقِلِ أَنْ يَكُونَ عَارِفاً بِزَمَانِهِ مُقْبِلًا عَلَى شَأْنِهِ حَافِظاً لِلِسَانِه‏»  در دستورهاى حكيمانه‌ آل داود چنين آمده است که وظيفه‌ انسان خردمند است كه زمانه‌ خويش را بشناسد.

11- حضرت صادق«علیه‌السلام» مي‌فرمايند: «الْعَالِمُ بِزَمَانِهِ لَا تَهْجُمُ عَلَيْهِ اللَّوَابِس‏»(الكافي، ج‏2، ص 116) بر آن‏كس كه به زمانه‏ خود داناست، اشتباهات هجوم نمى‏آورد.
انسان‌هايي که روح زمانه‌ي خود را نشناسند در خلأ تحليل فرو مي‌افتند و در مقابل اموري که باور نمي‌کردند پيش آيد، تحليل ندارند. در حالي‌که اگر انسان روح زمانه‌ي خود را بشناسد مي‌پذيرد که بالاخره ما بايد منتظر چنين موضع‌گيري توسط مردم مي‌بوديم و بايد مي‌دانستيم نخبگان ملت تا کجاها با مردم انقلابي همراهي مي‌کنند و از کجا متوقف مي‌گردند. رهبران بزرگ با توجه به همين امر است که بر اساس توانايي ملت، مردم را جلو مي‌برند و با نخبگان نيز مدارا مي‌کنند و از مردودشدن بعضي از نخبگان جا نمي‌خورند.

12- حضرت على«علیه‌السلام» مي‌فرمايند: «النّاس بزمانهم اشبه منهم بآبائهم»  شباهت اخلاقى مردم به زمان‌شان بيشتر از شباهت آن‌ها به پدران‌شان است.
راز بزرگي در اين سخن نهفته است زيرا حضرت مي‌فرمايند: ريشه و شخصيت و افکارِ افراد را در روح زمانه‌اي سراغ بگيريد که انسان‌ها در آن زندگي مي‌کنند و اگرچه انسان مختار و انتخاب‌گر است و مي‌تواند ماوراء ارزش‌ها و معيارهاي زمانه‌ خود، چيزي را انتخاب کند ولي اين‌طور نيست که اين انسانِ مختار در انتخاب‌هاي خود ملاک‌ها و ارزش‌هاي زمانه را دخالت ندهد و اگر هم به افقي نظر دارد که ماورای ارزش‌هاي موجود است نمي‌تواند براي رسيدن به آن افق در بيرون از کانال زمانه‌ خود عبور کند. توجه به اين نکته اختيار انسان‌ها را نفي نمي‌کند بلکه نقطه‌ آغازين انتخاب انسان‌ها را متذکر مي‌شود. باز به سخن امام توجه بفرماييد که چگونه مردم آن‌قدر که به زمانه‌ خود شباهت دارند به پدران خود شباهت ندارند؟

13- قرآن در سوره‌ سباء مکالمه‌ بين مستکبرين و مستضعفان را در قيامت در محضر خداوند مطرح مي‌کند که چگونه مستضعفاني که تحت تأثير مستکبران به گناه افتادند مي‌گويند: اگر شما نبوديد ما مؤمن مي‌شديم و مستکبران مي‌گويند: مگر ما مانع شما شديم وقتي هدايت الهي به‌سوي شما آمد؟ معلوم است که خودتان انسان‌هاي مجرمي بوديد. مستضعفان در جواب مي‌گويند: «...بَلْ مَكْرُ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ إِذْ تَأْمُرُونَنا أَنْ نَكْفُرَ بِاللَّه‏...»  ولي مکر ليل و نهار و فضايي که در آن زمان ساختند و دستورات و تشويقاتي که در امر کفر داشتيد کار ما را به آن‌جا کشاند که نتوانيم راه هدايت را انتخاب کنيم. اين آيه ما را متوجه مي‌کند که چگونه بعضاً روح زمانه قدرت انتخاب را سخت مي‌کند و چگونه شباهت مردم به زمانه شان از شباهت آن‌ها به پدرانشان بيشتر است.

14- حضرت على«علیه‌السلام» مي‌فرمايند: «لا تُقْسِروا أوْلادَکمْ عَلی آدابِکم، فَاِنَّهُم مَخْلوُقوُنَ لِزَمانٍ غَیْرِ زَمانِکم»  آداب و رسوم زمان خودتان را با زور و فشار به فرزندان خويش تحميل نكنيد زيرا آنان براى زمانى غير از زمان شما آفريده شده‏اند.
فرهنگ مدرنيته با بي‌تاريخ‌کردن ملت‌ها کاري کرد که ما حادثه‌هاي تاريخي خود را بدون ارتباط با روح تاريخي‌مان، به صورت منقطع بنگريم و در آن صورت از آگاهي تاريخي لازم بي‌بهره باشيم و تا تاريخِ فکر و عقيده‌ خود را نشناسيم نمي‌فهميم ما در کجاي تاريخ خود قرار داريم تا معلوم شود کجا بايد برويم و موانع تاريخي ما کدام است و آن موانع جايگاه تاريخي‌شان کجا است تا وقت عبور از آن‌ها معلوم شود.

برکات شناخت روح زمانه
15-حضرت علي«علیه‌السلام» در ميان لشكر خود صداي غوغاي شديدي را شنيدند، پرسيدند اين صداي چيست؟ عرض كردند: معاويه كشته شده. حضرت فرمودند: «كَلَّا وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَنْ يَهْلِكَ حَتَّى تَجْتَمِعَ عَلَيْهِ هَذِهِ الْأُمَّة» ابداً اين طور نيست، كشته نمي‌شود تا همه‌ي امت بر او گرد آيند. گفتند: يا اميرالمؤمنين! پس چرا با او مي‌جنگيم؟ فرمودند: «أَلْتَمِسُ الْعُذْرَ فِيمَا بَيْنِي وَ بَيْنَ اللَّه‏» براي اتمام حجت و يافتن عذر در پيش خود و خدا با او جنگ مي‌کنيم.  وقتي حضرت در مقابل معاويه فقط به عنوان انجام وظيفه عمل کنند و با توجه به آينده‌اي که از معاويه مي‌شناسند مسلمانان را به جنگ با او تشويق نمايند، نتيجه‌ي کار بسيار فرق مي‌کند با اين که مثل يک انسان عادي، فکر کنند مي‌توانند همه چيز را در اختيار بگيرند و با ناآرامي تمام هر چه بيشتر شتاب به خرج دهند تا بيشتر آينده را در اختيار داشته باشند.

16- مقام معظم رهبری«حفظه‌اللّه» در راستای نقش تاریخی حضرت امام خمینی«رضوان‌اللّه‌تعالی‌عليه» و این‌که انقلاب اسلامی یک حقیقتِ تاریخی در این دوران است و می‌تواند جهت تاریخِ معاصر را تغییر دهد؛ می‌فرمایند: «واقعاً حضرت امام«رضوان‌اللّه‌تعالی‌عليه» انسان‏ عجيبى‏ بود اصلاً پيدايش و وجود اين انسان با آن ابعاد، هيچ قابل تحليل نيست جز اين‏كه بگوييم تفضّل الهى بود براى اين‏كه چرخشى در تاريخ و در حركت قافله‏ عظيم بشرى به‏وجود آورد، دستى بايد از غيب ظاهر مى‏شد، خداى متعال اين دست را ظاهر كرد».(بيانات‌ در تاريخ: 1/3/1369)

والسلام علیکم و رحمۀ الله و برکاته